|
| Öküz |
- Hizmete ayrılan enenmiş (erkekliği giderilmiş) erkek sığır: Öküz, tarım ve taşımacılık işlerinde yaygın olarak kullanılan, iğdiş (hadım) edilmiş erkek sığırdır. Çift sürme ve kağnı çekme gibi ağır işlerde dayanıklılığıyla bilinir. Ayrıca etinden de faydalanılır, bu da onu hem iş gücü hem de gıda kaynağı olarak değerli kılar. Özellikle tarım toplumlarında önemli bir yere sahip olan öküz, güçlü yapısı sayesinde zorlu koşullara dayanabilir.
- (mecazi) Bön, kalın kafalı, incelikten yoksun, akılsız, görgüsüz ve yeteneksiz kimse: Adam öküzün teki imiş, hani şu kadın ruhundan anlamayan adamlar var ya onlardanmış. (A. Gündüz)
Öküz ile ilgili deyimler ve anlamları
İçinde "öküz" kelimesi geçen deyimler, açıklamaları ve örnek cümleler:
Öküz arabası gibi: Çok yavaş: Şoföre tembih etti. "Bana bak oğlum," dedi, "yavaş yavaş gideceksin. Adeta öküz arabası gibi." (M. Rauf)
Öküz arabası - Öküz boyunduruğa bakar gibi: Nefret ve kızgınlıkla: Karı, hain, öküz boyunduruğa bakar gibi gözlerini açarak baktı. (B. Felek)
- Öküz gibi: Aptal, anlayışsız bir biçimde: Onun nefsi, öküz gibi çok cahil, domuz gibi şerri çok veya köpek gibi havlayıp ısıran, deve gibi bir kine sahip veyahut kaplan gibi kibirli, tilki gibi hilekâr, aldatıcı bir hayvandır. (F. Sönmez)
- Öküz gibi bakmak: Karşısındakini rahatsız edercesine bakmak: Rahatsız olmadın mı sen? Öküz gibi bakıyor. (M. S. Kara)
- Öküz kafalı: Aptal, anlayışsız: Anlasana öküz kafalı... Herif seni tanımak istemiyor. Ne durursun daha orada? (K. Bilbaşar)
- Öküze boyunduruğu kuyruğundan vurmak: Bir işi tersinden, beceriksizce ve acemice yapmak.
- Öküzlük etmek: Çok kaba davranmak, budalalık, sersemlik etmek: Gerçekten öküzlük ettim. Bir an yanlış şeyler söyledim. Ama beni tanıyorsun, paldır küldür, incelikten nasibini alamamış bir kızım ben. (S. K. Türker)
- Öküzü bacaya çıkarmak: Yapılması olanaksız bir işe girişmek, olmayacak bir işe teşebbüs etmek.
- Öküzü bıçağın yanına götürmek: Bir işi yaparken gereksiz yere zorluk çıkarmak: Sen benden zor bir iş, öküzü bıçağın yanına götürmemi istiyorsun (N. Muallimoğlu). Öküzü bıçağın yanına götüreceğine, bıçağı öküze getir. (M. Önal)
- Öküzün altında buzağı aramak: Olmayacak sebeplerle kusur ve suç aramak: Muhalefet, öküzün altında buzağı aramak peşinde (B. Tünay). Bizi sevmediği belli ki öküzün altında buzağı arıyor. (A. Güçer)
- Öküzün trene baktığı gibi bakmak: Aptalca, hiçbir şey anlamadan bakmak: Ben orada öküzün trene baktığı gibi bakıp kaldım. (H. Erdem)
Öküz ile ilgili atasözleri ve anlamları
İçinde "öküz" sözcüğü geçen atasözleri ve açıklamaları:
( * yaygın bilinen )- Öküz alırsan boyunduruk doldurursun, karı alırsan evini doldurursun: Bir evi yuva yapan, dolduran, eve hayat veren kadındır.
- Öküz altında buzağı arama: Gereksiz yere sorun veya gizli neden aramanın yanlış olduğunu ifade eder. Bir şeyin basit ve açık nedenlerini araştırmak yerine, karmaşık veya gereksiz detaylara takılmamak gerektiğini vurgular.
- Öküz ayağı olacağına buzağı başı olmak yeğdir: Büyük ve zor bir işte sıradan bir pozisyonda olmaktansa, küçük ama yönetilebilir bir işte lider olmanın daha iyi olduğunu ifade eder.
- Öküz öküzün boynuzunda çamur görmezse korkmaz: Birisiyle kavgaya girişmesi olasılığı bulunan kişi, karşısındakinin yenilmezliğini anlatan bir belirti görmezse ondan korkmaz.
- Öküz öldü ortaklık bitti (bozuldu)*: Ortaklığın oluşmasını sağlayan sebep ortadan kalktığında herkesin kendi başına kaldığını anlatır. İki taraf arasındaki yakınlığın dayandığı neden (çıkar) yok olunca bu yakınlık da çözülür.
- Öküz ölür, gönü kalır; yiğit ölür, ünü kalır: Bir şeyin maddi yönü zamanla yok olsa da, değerli olan kısmının kalıcı olacağını ifade eder. Öküzün derisi nasıl kalırsa, yiğitlerin de yaptıkları kahramanlıklarla isimleri unutulmaz (gön: hayvan derisi).
- Öküz tekini bulmadan çifte yürümez: Bir ahmak, budalaca bir işe girişirken kafasına uygun biriyle iş birliği yapar.
- Öküz, yem bitince çifte gideceğini bilir*: Çalışmanın önemini kavramak için aç kalmak gerekmez.
- Öküze boynuzu yük olmaz (ağır gelmez)*: Kişiye kendi işi ve yakınlarının sorumluluğu ağır gelmez.
- Öküzü boynuzundan insanı sözünden tutarlar: 1. Bir insanın nasıl biri olduğuna karar vermek için önce konuşmalarına ve davranışlarına bakarlar. 2. İnsanlar söyledikleri sözlerden sorumludurlar. Uygunsuz davranışlarında kendilerine o söylemiş oldukları sözler hatırlatılır.
- Öküzü olana gön borç verirler: Çok malı olan kişi borcunu kolaylıkla ödeyebileceği için, o kişiye herkes güvenerek borç verir (gön: hayvan derisi).
- Öküzün aptalı kasabın bıçağını yalarmış: Tehlikeyi fark edemeyen veya zararlı bir durumu anlayamayan kişinin kendi zararına hareket ettiğini ifade eder. Bilinçsiz davranışlar, kişiyi daha büyük tehlikelere sürükler.
- Öküzün boynuzuna konan sivrisinek sormuş: "Sana ağır gelmiyorum ya?" Öküz "Sen orada mıydın?" demiş: Güçsüz ve beceriksiz bazı insanlar bulundukları duruma bakmadan kendisinden kat kat üstün kişilerle yarış etmeye kalkarlar, ama o kişiler onların varlığına bile aldırmazlar.
- Öküzün büyüğünü döverler: Başkalarına örnek olması bakımından genellikle en üst durumda olanlar cezalandırılır.
- Öküzün büyük olsun da çifte yürümezse yürümesin: Bazı insanların işlevselliği veya faydayı önemsemeden, sırf gösteriş yapmak için büyük ve etkileyici şeylere sahip olmayı tercih ettiklerini ifade eder
- Ağanın gözü öküzü (ineği) semiz eder*: İnsanlar sahip oldukları şeylerin gelişmesini isterlerse, onlarla yakından ilgilenmelidirler.
- Arık öküze bıçak olmaz (çalınmaz)*: (atasözünün anlamı)
- Kendisinden yararlanılamayacak kişiye, yararlanmak amacıyla eziyet edilmemelidir.
- Güçsüz kimseyi ezmek yiğitlik değildir.
- At bir dizginde, öküz bir çizide belli olur: Bir kişinin iş ve becerilerinin, iş başına geçer geçmez hemen ortaya çıkacağını ifade eder. Tıpkı atın dizginle kontrol edilebilmesi ve öküzün toprak işleme gücüyle anlaşılabilmesi gibi, insanların yetenekleri de ancak görevde olduklarında belirginleşir (çizi: Saban demirinin toprakta bıraktığı iz).
- Attan kalanı öküze dökerler: Bir şeyin en iyi kısmının en değerli olana verildiğini ve geride kalan kısımların daha düşük değere sahip olanlar için kullanıldığını ifade eder. En iyi kaynaklar ve fırsatlar genellikle en değerli şeyler için ayrılır.
- Baktın martın dokuzu, sal çayıra öküzü: Mart ilkbaharın başlangıcı olduğundan, çiftçilerin de çalışma zamanıdır.
- Boyunduruğu görünce öküz canlanır: Bir işe başlamadan önce tembellik eden kişinin, işin ciddiyetini fark edince harekete geçtiğini ifade eder. Zorluk ya da sorumluluk yaklaştığında, kişi mecburen gayret göstermeye başlar.
- Boynuz öküze, semer eşeğe yük olmaz: Hiç kimse kendisi ve ailesinin geçimi için yaptığı işten şikâyetçi olmaz.
- Çamura batan arabayı koca öküz çıkarır: Zor durumlardan kurtulmak için güçlü ve yetkin birinin desteğine ihtiyaç olduğunu ifade eder. Büyük zorluklar, ancak güçlü kişiler tarafından aşılabilir.
- Çifte gelmeyen öküz olsun, işe gitmeyen oğlun*: Herhangi bir biçimde yararlanılabilecek bir malın olması iyidir, çifte gelmeyen öküzü satabilir, iş yapmaktan kaçınan oğlunu eğitebilirsin.
- Harman döven öküzün ağzı bağlanmaz*: Hizmet gören, bir işte yararı dokunan kimsenin o konuda kendine bağlayabileceği önemsiz çıkarlarını önlemeye kalkmak doğru olmaz.
- Her öküz kendi eşiyle/çiftiyle koşulur: Aynı huy ve özelliklere sahip kişiler birbirleriyle daha iyi anlaşırlar.
- Hergeledeki öküzün ciğerine nohut ıslanmaz: Bilgisiz, işten anlamayan kişilerin elinden çıkmış işten yarar sağlanmaz.
- Hu öküzüm hu, ölünceye kadar dirlik gerek: İnsan huzur içinde yaşamak için ne gerekiyorsa yapmalıdır.
- İçi dışına uymayan kabak, öküzlere yalak: Düşündükleriyle yaptıkları farklı olanlara toplumda sevgi ve güven duyulmaz.
- İnek gibi süt vermeyen, öküz gibi kutan sürer*: Kendisinden bekleneni vermeyeni daha ağır işlere koşarlar (kutan: Büyük pulluk).
- İnsanoğluna iyilik yarasa idi sarı öküze bıçak olmazdı: İyilik yapmanın her zaman olumlu sonuçlanmadığını, bazen karşılıksız kalabileceğini veya zarar getirebileceğini ifade eder. İyilik yapılan kişi nankörlük yapabilir veya iyiliğe layık olmayabilir.
- İyiliğe iyilik olsaydı, koca öküze bıçak olmazdı*: İyiliğin değerinin bilinmediğini, iyilik edenlere karşılık kötülük edenlerin daha çok olduğunu anlatır.
- Kabahat koca öküzdedir: İşlenen bir suçun suçlusu bulunamadığı zaman herkes birbirinden şüphe etmeye başlar.
- Karga öküzün başını kendi karı için bekler (kendi çıkarı için bitler): Çıkarcı kişiler birine iyilik yapıyorsa mutlaka o işten bir çıkarları vardır.
- Karısını döven, kafasını döver; öküzünü döven kesesini döver: İnsan sinirlenmeden önce maddi ve manevi sonuçlarını düşünmelidir.
- Kart öküz baltadan korkmaz: Uzun süre yaşamış, deneyimli ve yaşlı kişilerin ölüm gibi büyük tehlikeler karşısında daha az korku duyduğunu ifade eder. Bu kişiler, hayatın zorluklarına ve ölüme daha hazırlıklıdır.
- Kendini bilmeze kendini bildirmek, öküze kaftan biçmek gibidir: İnatçı ve haddini bilmeyen kişilere söz geçirmenin veya söylenilenleri anlamalarının çok zor olduğunu ifade eder. Bu kişiler, kendilerine yönelik yapılan uyarıları veya değerleri anlamakta güçlük çekerler.
- Kışın koca öküze bakmazsan, yazın derisini yüzersin: Geçimimizi sağlayan şeylere önem ve bakım göstermediğimizde, ihtiyacımız olduğunda bu şeylerin işimize yaramayacağını ifade eder.
- Koca öküz çizgiyi doğru çeker: Çok deneyimli olan kimselerin hata yapma ihtimalleri diğer insanlara göre çok düşüktür.
- Koca öküz ölmeyince yeri belli olmaz: İnsanın değeri öldükten sonra daha iyi anlaşılır.
- Koca öküz ölürse de samandan ölsün: Bazı açgözlü ve obur kimseler hoşlandıkları şeyler uğruna başlarına gelecek her şeye razı olurlar.
- Kork Nisanın beşinden, öküzü ayırır eşinden*: Rumi takvime göre Nisanın beşinde öküzleri bile öldürüp, çift öküzlerini birbirinden ayıracak kadar soğuk olabilir.
- Kutan bilir öküz ne çekiyor: İşin veya zorluğun iç yüzünü, o işi yapan kişinin daha iyi anlayabileceğini ifade eder. Bir işin veya zorluğun gerçekten ne kadar zor olduğunu, sadece o işte bulunan kişi bilir (kutan: Büyük pulluk).
- Ortaklık öküzden, başlı başına buzağı yeğdir*: Kişinin, çok, fakat başkasıyla ortak malı olmasından, yalnız kendisine ait az bir malı bulunması yeğdir.
- Sağ öküze çürük saban zarar etmez: Dayanıklı ve güçlü bir kişinin, eksiklikler veya kusurlar yüzünden olumsuz etkilenmeyeceğini ifade eder. Güçlü ve sağlam olan bir şey, küçük sorunlardan etkilenmez.
- Serkeş öküz (son) soluğu kasap dükkanında alır*: Dikbaşlı olanlar, davranışlarının cezasını görürler, hatta bu davranışları hayatlarına bile mal olabilir.
- Sivrisinek öküzün üzerine oturmuş ağır mıyım demiş?: Kendini beğenmiş kişiler kendilerinden çok üstün kişilere bile tepeden bakarlar, fakat bu, üstün kişilerin umurunda bile olmaz.
- Tarlanın taşlısı, kızın saçlısı, öküzün başlısı* (Kızın uzun saçlısı, tarlanın ufak taşlısı, öküzün başlısı makbuldür): Tarlanın taşlı olanı ve diğer her şeyin nasıl yararlı ve iyi olanı tercih edilirse toplumumuzda da saçı uzun olan genç kızın da becerikli ve iyi huylu olduğu kabul edilir.
- Tek öküz çifte yürümez: Kısıtlı imkanlarla yapılan işlerin yeterli verimi sağlayamayacağını ifade eder. İşlerin başarılı olması için yeterli kaynak ve destek gereklidir.
- Yağmur yağarsa ineği sat, öküz al; yağmur yağmazsa öküzü sat, deve al: İhtiyaçlara göre hareket etmenin önemini vurgular. İnsan, kullanmadığı veya ihtiyaç duymadığı malı elinde tutmamalı, onu satarak yerine işine yarayacak bir mal almalıdır.
- Yalnız öküz, çifte (boyunduruğa) koşulmaz* (Öküz tekini bulmadan çifte yürümez): Ancak iki kişinin yapacağı iş tek kişiye yaptırılmaz.
- Yatan öküze yem yoktur: Tembel elinden hiçbir iş gelmeyen kimseler ne iş verirler ne de yardım ederler.
- Yorgun eşeğin (öküzün) çüş (ıslık) canına minnet*: Bir dinlenme fırsatının ortaya çıkması yorgun kişiyi çok sevindirir.
- Yumurtayı çalan öküzü de çalar: Önce ufak tefek şeyler çalan kimse daha sonra işleri büyütür azılı bir hırsız haline gelir.
Soru/Yorum Formu